Wanneer we het woord ‘perfectionisme’ horen, denken we vaak dat het gaat om een positieve eigenschap: ervoor zorgen dat alles tot in detail goed geregeld is. Velen noemen zichzelf zelfs met trots perfectionistisch. Maar onderzoek toont aan dat het juist niet zo positief is, ronduit gevaarlijk zelfs. Perfectionisme kan namelijk zorgen voor een lange lijst met gezondheidsproblemen. En het ergste? Het lijkt in opkomst te zijn.

Aantal mensen met perfectionistische neigingen neemt toe

Perfectionisme komt zeer veel voor en de neiging hiertoe begint al op jonge leeftijd. Helaas toont het wetenschappelijk onderzoek door Thomas Curran en Andrew Hill (2017) aan – het eerste onderzoek dat perfectionisme tussen generaties van 1989 tot 2016 vergelijkt – dat er ook sprake is van een significante toename van perfectionisme onder studenten in de VS, Canada en het Verenigd Koninkrijk. De gemiddelde student van nu heeft dus meer kans op perfectionistische neigingen dan een student van 30 jaar geleden. Maar dit betekent niet dat jongere generaties steeds beter presteren. Misschien wel het tegenovergestelde: ze zijn vaker ziek, verdrietiger en ondermijnen hun eigen potentieel.

Een ondraaglijke ironie

Er schuilt in perfectionisme een ondraaglijke ironie: je doet je best om géén fouten te maken, terwijl je van fouten juist waardevolle lessen leert. Deze lessen zorgen ervoor dat je beter wordt in wat je doet, zowel op persoonlijk als op professioneel gebied. Maar door perfectionisme laat je eigenlijk geen ruimte open voor het leren van deze lessen. In je hoofd heb je al zelf besloten hoe iets beter zou moeten zijn en hoe je dat kunt bereiken. Hierbij stel je vaak onhaalbare eisen aan jezelf. En wanneer het dan ‘misgaat’ en je niet aan jouw eigen verwachtingen voldoet, maak je jezelf helemaal gek. Het is een zelfvernietigende manier om door het leven te gaan.

Het verband met psychische klachten

Toch is het grootste nadeel van perfectionisme niet dat het je ervan weerhoudt om jouw meest succesvolle, productieve zelf te zijn. Wat erger is, is dat perfectionistische neigingen gekoppeld zijn aan veel verschillende klinische problemen: depressie en angst (ook bij kinderen), zelfbeschadiging, dwangstoornissen, eetstoornissen, posttraumatische stressstoornissen, chronisch vermoeidheidssyndroom, chronische hoofdpijn, slapeloosheid, een verstoorde spijsvertering en, nog erger, vroege sterfte en zelfmoord. Daarnaast zijn er verschillende onderzoeken die suggereren dat hoe erger jouw perfectionisme, des te meer verschillende psychische klachten je zult ervaren.

Meer informatie over verschillende hulpvragen?

Wil jij meer lezen over onze hulpvragen? Ben jij geïnteresseerd in de kenmerken, oorzaken en gevolgen van een hulpvraag? Lees dan hier alles over onder andere depressie, angst, OCS, PTSS en ADHD.

Verschillende vormen van perfectionisme

Een zeer bekende en veel bestudeerde studie over perfectionisme is dat van Hewett en Flett (1991). Zij hebben perfectionisme ondergebracht in een multidimensionaal model, waarbij zij drie vormen van perfectionisme onderscheiden:

• Perfectionisme gericht op jezelf – hierbij stel je onrealistisch hoge standaarden aan jezelf. Je bent kritisch naar jezelf en hebt moeite met het accepteren van je eigen fouten.
• Perfectionisme gericht op anderen – hierbij stel je onrealistisch hoge standaarden aan anderen. Je vindt het belangrijk dat anderen perfect zijn en beoordeelt het gedrag van anderen op strenge wijze.
• ‘Sociaal voorgeschreven perfectionisme’ – deze vorm heeft betrekking op jouw wil om te voldoen aan standaarden en verwachtingen van anderen. Je hebt het idee dat dierbaren onrealistische verwachtingen van jou hebben, jou streng beoordelen en druk op je uitoefenen om perfect te zijn.

Het onderzoek van Curran en Hill toont aan dat deze vormen van perfectionisme in de afgelopen 30 jaar zijn toegenomen bij jongeren, met name het ‘sociaal voorgeschreven perfectionisme’. Je zou kunnen denken dat perfectionisme in sommige gevallen wenselijk is. Vooral als je perfectionisme koppelt aan hard werken, betrokken zijn, ijverigheid, enzovoort. Maar perfectionisme gaat niet over hoge normen, het gaat over onrealistische normen. Het is een kritische innerlijke stem.

De subtiele grens tussen gezond en ongezond

Stel dat je hard werkt en een slecht cijfer of tegenvallende beoordeling krijgt. Als je in die situatie tegen jezelf zegt: ‘het is jammer, maar oké; ik ben nog steeds een goed mens’, dan ben je gezond bezig. Vertel je jezelf echter dat je hebt gefaald en daarom niet goed genoeg bent, dát is perfectionisme.

“Perfectionisme is geen gedrag. Het is een manier waarop je over jezelf denkt.”

Perfectionisten kunnen van een korte, slechte wind een vernietigende orkaan maken, categorie vijf. En omdat de ironie nooit ophoudt, zorgen die perfectionistische neigingen er juist voor dat ze eerder zullen falen. Een goed voorbeeld hiervan is te vinden in een laboratoriumexperiment van Hill:

Perfectionisten en niet-perfectionisten kregen de opdracht specifieke doelen te behalen. Wat zij echter niet wisten, was dat de test vervalst was: niemand zou slagen. Beide groepen toonden evenveel moeite. Maar één groep voelde zich veel ongelukkiger over de test en gaf het sneller op. Kun je raden welke groep?

De perfectionisten.

Wanneer perfectionisten geconfronteerd worden met mislukking, dan hebben zij de neiging ‘harder te reageren in termen van emoties. Ze ervaren meer schuld, meer schaamte’, zegt Hill. Ook ervaren ze meer woede. ‘Ze geven gemakkelijker op. Ze hebben een vrij vermijdende coping-neiging als dingen niet perfect kunnen zijn’.
Een probleem met perfectionisme is dat ‘mislukking’ niet alleen zorgt voor een teleurgesteld gevoel over jezelf. Het zorgt ook voor een gevoel van schaamte. En hierin schuilt ook weer enige vorm van ironie: perfectionisme wordt dan ingezet als verdedigingstactiek om schaamte te voorkomen. Want als je perfect bent, faal je nooit. En als je nooit faalt, is er geen schaamte. Deze schadelijke vicieuze cirkel wordt zo in stand gehouden.

Perfectionisme een volksgezondheidsprobleem?

Wat zowel de Wereldgezondheidsorganisatie en meerdere onderzoeken aantonen, is dat een recordaantal jongeren nu lijden aan een psychische aandoening. Cijfers tonen een toenemende trend aan met betrekking tot depressie gevoelens, angstklachten en zelfmoordgedachten. Deze kunnen mogelijk veroorzaakt worden door onder andere perfectionisme. Maar perfectionisme kan ook het gevolg zijn van psychische problemen.

Waar komt die stijging van perfectionisme vandaan?

Hoewel er in de afgelopen drie decennia een toename van perfectionisme heeft plaatsgevonden, is de grootste stijging te vinden op het gebied van het sociaal voorgeschreven perfectionisme. En juist deze vorm is het sterkst verbonden met ernstige psychische aandoeningen. Maar waar komt die stijging vandaan? Of is de vraag: waar komt het niet vandaan?

Als je er bij stilstaat dat perfectionisme voortkomt uit het combineren van je prestaties en identiteit, en we in een marktgebaseerde samenleving leven, is die toename dan eigenlijk niet heel logisch? In veel gevallen wanneer je iemand voor het eerst ontmoet, duurt het niet lang voordat de vraag gesteld wordt: ‘Wat doe je voor de kost?’. De kwaliteit en omvang van onze prestaties hebben vaak een direct verband met ons vermogen om een hypotheek te kunnen betalen of eten op tafel te zetten. En daarop worden we constant door anderen beoordeeld. Veelal ook door vreemden, die bepalen of wij die lening kunnen ontvangen. En waarbij zelfs ons uiterlijk een belangrijke rol speelt: draag jij wel de juiste kleding en heb jij wel de juiste lichaamsbouw?

Vernietigende gevolgen

Als al op jonge leeftijd de focus ligt op presteren, dan leert een kind al snel een hekel te hebben aan fouten. Het is de ideale voedingsbodem voor de ontwikkeling van perfectionisme. Als je alleen wordt geprezen wanneer je iets goed hebt gedaan, leer je dat je pas iets waard bent als je de goedkeuring van anderen hebt gehad. Erger nog, als kinderen een schuldgevoel wordt aangepraat omdat ze een fout hebben gemaakt, neemt niet alleen de ontwikkeling van perfectionisme toe, maar ook het ontstaan van depressies op latere leeftijd.

En dan is de rol van sociale media nog buiten beschouwing gelaten. Want maak je vandaag een fout? Dan is het niet eens een irrationele angst dat jouw fout met een simpele druk op de knop wordt gedeeld met de hele wereld. Daarnaast versterken sociale media onrealistische normen: als je niet de ‘juiste’ kleding draagt, de ‘perfecte’ lichaamsbouw hebt en de ‘grootste’ avonturen beleeft, ben je niet interessant genoeg.

Kunnen we onszelf en/of onze kinderen beschermen tegen perfectionisme?

Het is belangrijk om een omgeving te creëren waarin imperfectie niet alleen wordt geaccepteerd, maar ook wordt gevierd. Daarbij spelen het geven van het goede voorbeeld, onvoorwaardelijke liefde en genegenheid belangrijke rollen. Door bij het maken van fouten tegen jezelf of je kind te zeggen: ‘Ik ben trots op de moeite die je erin hebt gestoken’, laat je weten dat liefde en zorg niet afhankelijk zijn van prestatie. Dat je niet perfect hoeft te zijn om bemind te worden.

Het is vermoeiend om je druk te maken over imperfectie. Door imperfectie juist te omarmen en te vieren, bevrijd je jezelf van de grote last die jou met gemak kopje onder laat gaan. Dit krijg je niet voor elkaar van de ene op de andere dag, dus mild zijn voor jezelf is belangrijk. Het is net als het trainen van je conditie: het begin is altijd vervelend, vermoeiend en uitdagend, maar het eindresultaat is het dubbel en dwars waard.